Siedzibą muzeum jest Zamek Żupny w Wieliczce, usytuowany w pobliżu kopalni soli. Najstarsze zabudowania zamkowe pochodzą z drugiej połowy XIII wieku. Średniowieczny rodowód ma Zamek Środkowy i Północny, baszty, mury i kuchnia salinarna. Od początku istnienia, aż do 1945 roku zamek był siedzibą zarządu Żup Krakowskich, czyli kopalń soli w Wieliczce i Bochni, warzelni soli, warsztatów rzemieślniczych, składów i magazynów. Do 1772 roku Żupy Krakowskie, w tym Zamek –były własnością polskich królów i w ich imieniu zarządzali nimi urzędnicy – żupnicy. Od 1772 do 1918 roku Żupy należały do austriackiej dynastii Habzburgów, a od 1918 roku po dziś dzień - do państwa polskiego. Na przestrzeni wieków zamek był przebudowywany i rozbudowywany. Trawiły go pożary i wojenne zawieruchy. Ostatnim poważnym uszkodzeniom uległ w czasie II wojny światowej. Po 1945 roku umieszczono w zamkowych budynkach ośrodek zdrowia i przedszkole. Staraniem Muzeum Żup Krakowskich i dzięki środkom Ministerstwa Kultury i Sztuki, w 1976 roku przystąpiono do prac budowlano-remontowych, mających na celu przywrócenie zamkowi dawnego wyglądu i znaczenia. Prace te zakończono dopiero w 1996 roku. W międzyczasie na Zamku zorganizowano i udostępniono do zwiedzania kolejne ekspozycje muzealne: wystawę archeologiczną, ekspozycję poświęconą historii Wieliczki, a także najcenniejszą w Polsce kolekcję zabytkowych solniczek. W obiekcie przechowywany jest również bezcenny historyczny księgozbiór oraz kolekcja map górniczych i archiwum salinarne, przekazane do muzeum przez kopalnię soli. Zamek Żupny został w 2013 roku wpisany na Listę Światowego  Dziedzictwa UNESCO.

Muzeum Żup Krakowskich zatrudnia obecnie ponad 100 pracowników – specjalistów z różnych dziedzin. Zgodnie ze swym statutem, obejmuje swą działalnością krakowskie żupy solne, tj. kopalnie soli w Wieliczce i Bochni wraz z podkarpackimi terenami solonośnymi oraz inne kopalnie soli, zarówno czynne jak i wyeksploatowane. Tematyka i czasowe ramy badawcze prac naukowych pracowników Muzeum są rozległe i zróżnicowane. W badaniach geologicznych sięgają miocenu (geneza złoża solnego), a w badaniach archeologicznych neolitu (początki osadnictwa i warzelnictwa w regionie). W dziedzinie historii i kultury materialnej zakres prac badawczych obejmuje okres od XIII do końca XX wieku. Dotyczy rozwoju techniki górniczej oraz technologii warzelniczej, roli i znaczenia gospodarki solnej w dziejach Polski, dziejów miast górniczych, sztuki i etnografii. Niezwykle istotnym zadaniem muzeum jest przygotowywanie studiów historyczno-konserwatorskich dla prac zabezpieczających zabytkowe wyrobiska Kopalni Soli „Wieliczka” i Kopalni Soli „Bochnia” oraz wydawanie opinii i pozwoleń konserwatorskich w tym zakresie.  Ponadto muzeum nadal gromadzi, konserwuje, inwentaryzuje i udostępnia dobra kultury na wystawach stałych i czasowych. Prowadzi intensywną działalność wydawniczą (publikacje naukowe, albumy, przewodniki, katalogi, monografie). Szczególną wagę przywiązuje się w muzeum do działalności edukacyjnej, która obejmuje Wieliczkę i sąsiednie gminy, w tym Kraków. Dla dzieci, młodzieży i dorosłych organizowane są zajęcia edukacyjne, warsztaty, prelekcje, konkursy i imprezy plenerowe. Coroczne czerwcowe „Święto Soli” gromadzi na Zamku tysiące uczestników. Muzeum intensywnie współpracuje również z innymi muzeami, ośrodkami badawczymi i uczelniami z kraju i zagranicy, bierze udział w międzynarodowych projektach. W najbliższych latach planowane jest zwiększenie na zamku powierzchni ekspozycyjnej oraz aranżacja nowych wystaw stałych i czasowych. Będzie to możliwe dzięki udanej akwizycji nowego budynku, mieszczącego się tuż obok kopalni soli, przeniesieniu do niego biur muzeum oraz kolejnej adaptaci pomieszczeń zamkowych.

www.muzeum.wieliczka.pl

Przełom nastąpił w drugiej połowie XIII wieku, kiedy to na terenie Wieliczki odkryto sól kamienną. Zaczęto wówczas zgłębiać pierwsze szyby wydobywcze w centrum dzisiejszego miasta. Książęta krakowscy, a potem królowie polscy w pełni przejęli kontrolę nad wydobyciem soli i produkcją warzelniczą w tej okolicy. Przedsiębiorstwo wielickie już w XIII w. zostało połączone z podobnym ośrodkiem na terenie oddalonej o 30 km Bochni i w ten sposób powstały Żupy Krakowskie funkcjonujące w takiej formie  do 1772 roku. W całym tym okresie były największym zakładem przemysłowym w Polsce i jednym z największych w Europie.  W Średniowieczu przynosiły one królewskiemu skarbcowi nawet trzecią część dochodów. Ze sprzedaży „białego złota” polscy królowie utrzymywali dwór w Krakowie, opłacali urzędników, budowali zamki i kościoły, ufundowali pierwszy polski uniwersytet. Tworzenie się struktury organizacyjnej żup solnych utrwalił „Statut” króla Kazimierza Wielkiego z 1368 roku. Nadał on moc prawną starym zwyczajom oraz wprowadził nowe przepisy, usprawniające funkcjonowanie żup i podnoszące ich rentowność. Określono w nich zasady organizacji warzelnictwa, wydobycia soli kamiennej, pracy górników w kopalniach i warunki handlu solą. 

W początkowym okresie istnienia kopalni wszystkie prace wykonywano ręcznie, a technika wydobycia była bardzo prosta. Od połowy XIV wieku głównym szybem wydobywczym był szyb Regis. W tym czasie towarzyszyło mu kilka innych szybów wydobywczych, dziś już nieistniejących. Wszystkie miały nie więcej niż 50-60 metrów głębokości i sięgały pierwszego poziomu kopalni. Pod ziemią kopacze drążyli kilofkami korytarze w poszukiwaniu skupisk soli, nadającej się do wydobycia. Po dotarciu do brył lub pokładów soli podejmowano ich eksploatację. Górnicy odspajali od ścian żelaznymi klinami prostopadłościenne bloki solne (kłapcie i ławy) i dzielili je na mniejsze bryły o kształcie beczki lub  walca tzw. „bałwany”, ważące od 300 kg do ponad 2 ton. Kopacze wydobywali też kruchy solne i sól drobną, którą ładowali do beczek. Inna grupa pracowników - tragarze nosili sól drobną w nieckach i płochach (plecakach z łyka lipowego lub konopi), a beczkowaną wozili do szybu drewnianymi saniami (szlafami). Bałwany przetaczane były za pomocą bukowych drągów. Wyciągano je na powierzchnię ziemi szybami górniczymi za pomocą lin z łyka lipowego lub konopi. Liny te nawijano na bębny drewnianych krzyży i kołowrotów, poruszanych przez ludzi. W połowie XV wieku górnikom na pomoc przybyły konie  – zaprzęgnięto je do dużych drewnianych maszyn wyciągowych, tzw. kieratów polskich, które montowano na powierzchni ziemi przy wylocie szybów. Kieraty zaś dla ochrony przykrywano budowlami o stożkowym dachu, zwanymi kletą.  Konie od XVI w. zaczęły również pracować pod ziemią - ciągnęły sanie  z solą w chodnikach kopalni.  

Oprócz wydobycia soli, już od XIV wieku w kopalni prowadzono również prace zabezpieczające i odwadniające. Aby zabezpieczyć wyrobiska przed zawaleniem zaczęto budować  proste drewniane podpory  oraz większe struktury z drewna zwane kasztami. Wodę z kolei ujmowano w wyrobiskach do rynien i gromadzono ją w rząpiach na dnie szybu. Stąd woda w cebrach lub bulgach (workach ze skór wołowych) była wyciągana na powierzchnię.  Już w pierwszej połowie XIV wieku powstał poniżej Zamku Żupnego szyb Wodna Góra, przeznaczony tylko do odwadniania kopalni. Z szybu solanka była transportowana rynnami do pobliskiej warzelni, zwanej karbarią. Aż do 1724 roku sól warzona była nadal bardzo ważną gałęzią produkcji soli w Wieliczce. Dochody z jej sprzedaży przez niemal cztery wieki finansowały koszty eksploatacji soli kamiennej. Już pod koniec Średniowiecza kopalnią w Wieliczce zainteresowali się ówcześni wybitni humaniści, naukowcy, artyści i arystokraci. Prawdopodobnie w 1490 roku kopalnię zwiedził Konrad Celtis, w 1493 roku Mikołaj Kopernik. Jednak, aż do XVII wieku, do kopalni w celach turystycznych można było wejść tylko w wyjątkowych sytuacjach i za osobistym zezwoleniem polskiego króla.

Szybki rozwój przestrzenny kopalni nastąpił w XVI w. Zgłębiono nowe szyby: Boner, Bużenin, Lois, Lubomierz. Rozpoczęto prace wydobywcze poniżej poziomu I, prowadząc rozpoznanie podziemnymi szybikami.   Kopalnia zatrudniała kilkuset ludzi i wydobywała ok. 16 tys. ton soli kamiennej rocznie.  W XVII stuleciu powstały kolejne szyby np.: : Górsko, Janina, Ligęza, Leszno, Boża Wola. W latach 1635-1642 zgłębiono Szyb Daniłowicza – którym wydobywano sól eksploatowaną w rejonie dzisiejszej trasy turystycznej. Szybem tym również transportowano odważnych turystów, siedzących w specjalnych siodełkach (szlągach) przytwierdzonych do liny kieratu. Od połowy stulecia znamienici goście kopalni mogli do niej schodzić wygodniej – po kręconych schodach nowego szybu Leszno, który jednak zawalił się już pod koniec XVII wieku. Z biegiem lat przybywało kilometrów podziemnych korytarzy, eksplorowano już drugi poziom kopalni na głębokości ok. 100 metrów. Również wewnątrz kopalń zaczęto używać kieratów konnych do transportu urobku szybikami z niższych rejonów. Pod koniec XVII wieku niektóre wyrobiska przybierały postać ogromnych komór, wysokich na ok. 20 metrów (dzisiejsza Komora Mikołaja Kopernika, Kazimierza Wielkiego, Pieskowa Skała, Drozdowice, Michałowice). Nie przykładano jednak zbyt wielkiej wagi do zabezpieczania wyeksploatowanych wyrobisk. Zdarzały się zawały komór, powodujące powstawanie zapadlisk w miasteczku, które pochłaniały domostwa i ludzi. W kopalniach wybuchał metan, zdarzały się pożary jak np. katastrofalny pożar szybu Boner z 1644 roku, który trawił kopalnię przez 8 miesięcy. Spłonęło nadszybie, drewniane obudowy, czego następstwem były zawały i zapadliska. Śmierć poniosło 20 górników. W drugiej połowie XVII w.  gospodarka Żup zaczęła podupadać wskutek zachwiania się płynności finansowej i przestarzałej organizacji produkcji. Skutkiem wielowiekowych hojnych królewskich darowizn spora część wyprodukowanej soli wysyłana była nieodpłatnie do instytucji kościelnych i osób świeckich, nie przynosząc Żupom żadnego dochodu. Dzierżawcy kopalni nie zawsze wywiązywali się ze swoich finansowych powinności wobec króla.  Wskutek wojen  i niepokojów  społecznych, trawiących ówczesną Rzeczypospolitą, załamał się handel solą.

Czasy panowania w Polsce dynastii Wettynów, wywodzącej się z Saksonii (1697-1763) przyniosły Żupom niezwykle potrzebne reformy i usprawnienia. Zarządzanie kopalnią przejęli specjaliści z ośrodków górniczych w Saksonii, przynosząc nową myśl techniczną i organizację pracy. Pogłębiono szyby wydobywcze do niższych poziomów, zastosowano nowy typ kieratów tzw. saskich, opracowano mapy wyrobisk. Do drążenia chodników zaczęto stosować proch strzelniczy. Wprowadzono nowe metody odwadniania, wentylacji i zabezpieczania wyrobisk. Właśnie w tym czasie wiele komór kopalni zostało ozdobionych późnobarokowymi płaskorzeźbami, ornamentami, posągami, powstawały też podziemne kaplice. Zrezygnowano z warzenia soli w przestarzałych warzelniach przyszybowych. Oświeceniowe reformy objęły również samych górników. W kopalni wprowadzono zasady bezpieczeństwa pracy i instrukcję przeciwpożarową. Produkcja osiągnęła ok. 40 tys. ton soli rocznie, a rentowność kopalni znacznie wzrosła, gdyż saska administracja usprawniła znacznie zbyt i handel solą na terenie całego kraju. Kopalnia znowu była ważnym ośrodkiem górniczym, do którego na obowiązkowe praktyki przybywali studenci i absolwenci akademii górniczych z Leoben (Austria), Przybramia (Czechy)czy Bańskiej Szczawnicy (Słowacja).

I rozbiór Polski w 1772 roku przyniósł kres władania królów Rzeczypospolitej nad Żupami Krakowskimi. Władzę w kopalni przejął Wyższy Urząd Salinarny z administratorem na czele, reprezentujący Monarchię Habzburgów.  Powstały nowe szyby wydobywcze i schodowe (Szyb Cesarza Józefa – dzisiaj Kościuszko, Szyb Cesarza Franciszka – dzisiaj Paderewski, Szyb Cesarzowej Elżbiety – obecnie szyb św. Kingi). Natomiast istniejące szyby pogłębiono do III-VI poziomu kopalni, a inne zlikwidowano. Wprowadzone w tym czasie drewniane kieraty węgierskie mogły podnosić jednorazowo 2 tony ładunku z najgłębszych partii kopalni. Liny konopne o długości 200 sążni (360 metrów) do tych kieratów skręcano na trakcie powroźniczym w pobliżu dzisiejszej linii kolejowej. Drążone wówczas metodą strzałową wyrobiska były niekiedy ogromne (np. dzisiejsza Komora Staszica  osiągnęła  wysokość  50 metrów). Zabezpieczano je drewnianymi kasztami, filarami i obudowami koszykowymi. Władze austriackie od początku żywo zainteresowały się rozwijaniem turystyki w kopalni. Już około 1774 roku wyznaczono trasę turystyczną przez 28 najładniejszych komór pierwszego i drugiego  poziomu oraz wprowadzono  tzw. „księgę obcych”, czyli rejestr turystów. Zwiedzanie trwało 3 godziny, a gośćmi byli zazwyczaj przedstawiciele europejskich rodów panujących, arystokracji, oficjele, dostojnicy kościelni, wybitni artyści, uczeni i podróżnicy. Zwiedzali oni kopalnię przy dźwiękach muzyki, pokazach sztucznych ogni, obserwując pracujących górników. W XIX wieku jednym z gości był np. Fryderyk Chopin, J. W. Goethe, Dymitr Mendelejew. Pod koniec XVIII wieku kopalnię zwiedzało ok. 120 osób rocznie, a pod koniec XIX wieku – już ok. 4000 osób.

Dopiero w drugiej połowie XIX wieku nastąpił w wielickiej kopalni przewrót technologiczny. W 1861 roku w nadszybiu Regis zamontowano pierwszą parową maszynę wyciągową (stało się to niemal 100 lat później po wynalezieniu maszyny parowej przez Jamesa Watta). W ciągu następnych 20 lat we wszystkich szybach maszyny parowe zastąpiły wysłużone kieraty i pracę koni. Z pejzażu miasta zniknęły drewniane klety, a zastąpiły je nowe murowane nadszybia i kotłownie. W szybach instalowano liny stalowe i  klatki windowe do transportu ludzi, koni i materiałów.  W 1861 roku w kopalni wprowadzono kolej żelazną i wagoniki ciągnięte przez konie, co znacznie usprawniło transport urobku. Górnicy zaczęli posługiwać się wiertarkami o napędzie ręcznym. Sól eksploatowano techniką strzałową, a podstawowym produktem była sól mielona w młynach solnych. Do szybów kopalnianych doprowadzone zostały tory kolejowe z dworca w Wieliczce, a od 1889 roku wagony z solą, zamiast koni, ciągnęły lokomotywy parowe. Pod koniec XIX wieku produkcja soli wynosiła ok. 140 tys. ton soli rocznie. Sprzedażą soli zajmował się C.K. Urząd Sprzedaży i Spedycji Soli, ale na hurtowym handlu solą wzbogaciło się również  kilka wielickich możnych rodzin (Kompania Solna Komercjonalna),  dorabiając się przy tym tytułów arystokratycznych i pałacyków, którymi upiększyli Wieliczkę. Miasto Wieliczka rozrastało się i zmieniało.  W latach 30-tych XIX wieku pojawił się pomysł przekształcenia Wieliczki w nowoczesne uzdrowisko balneologiczne. W pobliżu kopalni wzniesiono zakład kąpielowy, wykorzystujący lecznicze walory wód kopalnianych. Były w nim nowoczesne łazienki, łaźnia parowa do inhalacji, pijalnia solanki, pokoje gościnne i teatr uzdrowiskowy.  W drugiej połowie XIX wieku powstał również Park Świętej Kingi – ciekawa kompozycja krajobrazowa ze stawem  i muszlą koncertową,  w której grywała orkiestra salinarna. Zarząd saliny zrobił też sporo dla samych górników. Pracownicy kopalni mieli swój szpital, darmowe leki z apteki salinarnej, zostali wraz z rodzinami objęci systemem zabezpieczenia emerytalnego. Dzieci górników chodziły do ochronek, finansowanych przez kopalnię, a prowadzonych przez siostry zakonne. Potem mogły się uczyć np. w Szkole Górniczej, założonej w 1861 roku. Dla górników zbudowano osiedla murowanych domów wielorodzinnych i darmowe łaźnie. Otrzymywali oni od władz saliny ubrania robocze i mundury paradne wraz z akcesoriami.

Początek XX wieku to kolejne zmiany w kopalni. Pojawiły się rozbudowane nadszybia (Św. Kingi, Daniłowicza) i stalowe wieże wyciągowe. Szyby osiągnęły VIII poziom kopalni, czyli niemal 300 metrów głębokości. W kopalni rozpoczęto eksploatację ługowniczą wyrobisk poprzez ługowanie złoża wodą, najpierw metodą natryskiwania ścian, a potem ługowania komorowego i otworowego.  W latach 1910-1913 wybudowano w Wieliczce bardzo nowoczesną na tamte czasy warzelnię próżniową, przerabiającą solankę produkowaną w podziemiach kopalni, a następnie z nowej kopalni otworowej w Baryczy. W latach 20-tych kopalnia wielicka produkowała  100 tys. ton soli rocznie. Jeszcze przed wybuchem I wojny światowej rozpoczął się proces elektryfikacji. W 1912 roku w nadszybiu Regis zamontowano pierwszą w Wieliczce elektryczną maszynę wyciągową. Od  1918 roku zaczęto w wyrobiskach montować oświetlenie elektryczne, które zastąpiło stosowane przez wieki świece, kaganki łojowe i olejowe oraz lampy karbidowe.

Rok 1918 to jednak przede wszystkim czas kolejnej historycznej zmiany w dziejach kopalni. Polska odzyskała niepodległość i w dniu 1 listopada Polska Komisja Likwidacyjna w Krakowie, utworzona z inicjatywy polskich posłów do parlamentu austriackiego przejęła Żupy Krakowskie. Zmieniono nazwy wielu szybów, komór i chodników. Polski zarząd kopalni, na czele którego stał naczelnik, a później dyrektor, kontynuowały proces elektryfikacji. Górnicy zaczęli stosować pneumatyczne wiertarki i wrębówki.  Zainstalowano sztuczną wentylację całej kopalni  (szyby wdechowe i wydechowe zaopatrzone w wentylatory ssące) i pneumatyczne pompy do odwadniania wyrobisk. Wprowadzane od 1925 r. lokomotywy akumulatorowe, później trakcyjne, stopniowo wypierały podziemny transport konny. Zaczęto też wypełniać podziemne pustki w wyeksploatowanych wyrobiskach piaskiem sprowadzanym z powierzchni. W imponującym nadszybiu Św. Kingi powstała lampiarnia, cechownia i stacja ratownictwa górniczego. Stał się on głównym szybem do zwożenia górników i materiałów.

Tragiczny okres II wojny światowej na szczęście nie wyrządził kopalni w Wieliczce większych szkód. W 1939 roku armia niemiecka zajęła kopalnię i kontynuowano wydobycie. W 1944 roku Niemcy uruchomili w kopalni w podziemną fabrykę zbrojeniową, ale funkcjonowała ona tylko przez kilka miesięcy.  W styczniu 1945 roku kopalnię zajęła radziecka Armia Czerwona, która wkrótce przekazała przedsiębiorstwo nowej  władzy komunistycznej. Polski zarząd kopalni dokończył proces mechanizacji i elektryfikacji kopalni. W 1961 roku w Szybie Daniłowicza zamontowano elektryczną maszynę wyciągową i czteropiętrową windę, mieszczącą 36 osób. Od lat 50-tych do lat 90-tych kopalnia wielicka rozrosła się do 245 km chodników na 9 poziomach, dochodzących do głębokości 327 metrów, 2391 komór, 26 zinwentaryzowanych szybów i 180 szybików łączących poziomy kopalni.  W 1964 roku zakończono wydobycie soli kamiennej metodą mechaniczną, ale ługowanie komór pozwoliło osiągnąć w 1976 roku apogeum produkcji: 260 000 ton soli warzonej.  Potem jednak wydobycie znacznie spadło, wskutek wyczerpywania się pokładów  i związanej z tym nieopłacalności produkcji i reorientacji kopalni na działalność turystyczną i usługową. Kopalnia w Wieliczce zakończyła działalność jako zakład wydobywczy w 1996 roku. W zmodernizowanej warzelni utylizuje się jedynie solankę z naturalnych wycieków kopalnianych, produkując rocznie około 12 tys. ton soli warzonej o najwyższej w Polsce czystości (99,99% NaCl).

W  latach 60-tych odrodziły się również w kopalni tradycje uzdrowiskowe. Podjęto tu pierwsze na świecie podziemne mikroklimatyczne leczenie alergii i  chorób układu oddechowego. Obecnie kierowane przez kopalnię Uzdrowisko Kopalnia Soli „Wieliczka”, posiadająca status podziemnego sanatorium, mieści się na III poziomie w Komorach: Wessel, Stajnia Gór Wschodnich, Smok i Boczkowskiego. Jeszcze w czasach intensywnego wydobycia, zarząd kopalni rozwijał w podziemiach turystykę - zwłaszcza po zmodernizowaniu trasy turystycznej i otwarciu podziemnej ekspozycji  Muzeum Żup Krakowskich w latach 60-tych XX w. Zaczęły tu przyjeżdżać masowo wycieczki szkolne, przodownicy zakładów pracy i delegacje „bratnich państw socjalistycznych”. Wpisanie kopalni do rejestru zabytków w 1976 roku, a następnie na Pierwszą Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO w 1978 roku przyczyniło się znacznie do wzrostu zainteresowania tym obiektem i zwiększenia ruchu turystycznego. Kiedy w Polsce po 1989 roku zmienił się ustrój polityczny, a Polska stała się popularnym kierunkiem turystycznym dla turystów zagranicznych, nastąpił prawdziwy boom, który trwa do dnia dzisiejszego. W 2005 roku Kopalnię Soli w Wieliczce odwiedziło ponad 1 milion turystów, a w 2017 roku – 1,7 miliona turystów. Wśród nich były koronowane głowy, przywódcy państw, światowej sławy artyści, sportowcy, aktorzy i celebryci.

Wychodząc naprzeciw turystom, Kopalnia i jej otoczenie nieustannie się zmienia: utworzone zostały nowe trasy tematyczne w podziemiach, a trasa turystyczna została udostępniona również osobom niepełnosprawnym. Szereg wyrobisk zostało zrewitalizowanych i nadano im nowe funkcje – konferencyjne, gastronomiczne, handlowe. W Komorze Lill udostępnione zostały nowoczesne multimedia (aplikacje interaktywne, mapping, kino 5D). Zmiany zachodzą również na powierzchni: w 2012 roku udostępniono zwiedzającym odrestaurowany szyb Regis i jego piękne nadszybie. W stuletnich łazienkach solankowych w Parku Św. Kingi otwarto Hotel Grand Sal, a w 2016 roku udostępniono zwiedzającym i kuracjuszom nową, największą w południowej Polsce, tężnię solankową.

www.kopalnia.pl

KOPALNIA GUIDO - RYS HISTORYCZNY:

Kopalnia została założona przez hrabiego Guido Henckel von Donnersmarcka, który otrzymał nadanie górnicze w 1855 roku, a założony obiekt otrzymał jego imię. Pole górnicze Kopalni Guido wynosiło wówczas 1,03 km². Wcześniejsze wiercenia w tym rejonie sugerowały, że to pole górnicze będzie zasobne w złoża węgla, podobnie jak pobliska państwowa kopalnia Królowa Luiza. Pod koniec 1855 roku hrabia Guido nakazał rozpoczęcie drążenia pierwszego szybu, który otrzymał nazwę Barbara. Wkrótce napotkano w nim jednak kurzawkę i natrafiono na uskok tektoniczny, co w 1856 roku spowodowało, po zgłębieniu zaledwie 30 metrów, przerwanie drążenia szybu. Praktycznie równolegle podjęto drążenie szybu Concordia (częściej pojawiała się nazwa Kunstschacht, a ostatecznie otrzymał nazwę Guido), w którym wkrótce założony został pierwszy poziom wydobywczy na poziomie 80 metrów. Tu jednak prace również napotkały na trudności związane z zaburzeniami tektonicznymi, skutecznie utrudniającymi wydobycie. W 1862 roku na głębokości 117 m szyb Concordia przerwał warstwę wodonośną i prace zostały wstrzymane. W latach 60. XIX wieku Kopalnia Guido eksploatowała pokłady węgla na poziomie 80 metrów. W tym czasie szyb Guido był zarówno szybem wydobywczym jak i odwadniającym podziemne wyrobiska. Aby zgromadzić kapitał inwestycyjny na jego odwodnienie i dalsze roboty górnicze Donnersmarck zawiązał spółkę z Górnośląskim Towarzystwem Kolejowym (Oberschlesische Eisenbahn Gesellschaft). W 1870 roku przystąpiono do osuszenia szybu Kunstschacht (Guido), po czym podjęto jego dalsze zgłębianie do 170 m. Równocześnie trwały prace związane z drążeniem niezbędnego dla kopalni drugiego szybu, który na cześć nowego wspólnika nazwano szybem Eisenbahn (Kolejowy). W 1885 roku wydobyto rekordową w historii kopalni ilość węgla: 313 tys. ton, jednak z powodu generalnie niskiej rentowności w tym samym jeszcze roku hrabia Guido rozpoczął proces sprzedaży kopalni Państwowemu Górniczemu Skarbowi Pruskiemu (Königlich – Preussischer Bergfiskus) określanemu mianem Fiskus. Od tej chwili stanowiła ona własność państwową i jako Pole Południowe została włączona do państwowej kopalni „Królowa Luiza”. Pogłębiono szyb Guido do poziomu 320 metrów, a docelowo osiągnął on głębokość 336,63 metrów.

W pierwszych latach XX w. na południe od kopalni „Guido” wybudowano nową kopalnię „Delbrück” (późniejsza kopalnia „Makoszowy”), wydobywającą węgiel koksujący. W 1904 roku dokonano podziemnego połączenia wyrobisk obu kopalń, a w roku 1912 kopalnię „Guido” formalnie włączono do kopalni „Delbrück”. W 1922 roku, po odzyskaniu przez Polskę niepodległości i podziale Górnego Śląska między Polskęi Niemcy, obie połączone kopalnie pozostały po stronie niemieckiej, wchodząc w skład państwowego koncernu „Preussag”. Jednak załoga kopalniana została w znacznej mierze w Makoszowach, które po podziale Górnego Śląska zostały przydzielone Polsce. Po wyeksploatowaniu złóż węgla dawna kopalnia „Guido” straciła na znaczeniu. W 1928 roku szyb Guido został unieruchomiony, a Kolejowy przestał pełnić funkcję szybu wydobywczego. Pozostał natomiast szybem zjazdowym dla załogi i materiałów (w sąsiedztwie powstał obszerny plac drzewny). W 1979 roku został zasypany do poziomu 170 metrów. Natomiast szyb Kolejowy utracił funkcję szybu zjazdowego i aż do 1967 roku służył jedynie do opuszczania materiałów niezbędnych do pracy górników oraz drewna do wnoszenia obudowy w kopalni. Obszar dawnej Kopalni Guido w 1967 roku został przekazany Zakładom Konstrukcyjno–Mechanicznym Przemysłu Węglowego. Utworzono na jej terenie Kopalnię Doświadczalną M-300, której głównym zadaniem było testowanie nowych maszyn i urządzeń górniczych. W 1975 roku dawne Pole Południowe Kopalni Królowa Luiza przeszło w ręce Centralnego Ośrodka Projektowo–Konstrukcyjnego KOMAG. W 1982 roku została podpisana umowa między dyrektorem Kopalni Doświadczalnej M- 300 a Muzeum Górnictwa Węglowego w Zabrzu. Zgodnie z zapisami umowy, część wyrobisk miała zostać przystosowana dla celów skansenu podziemnego. W tym samym roku „na poziomie 170 utworzony został Skansen Górniczy Guido udostępniony do zwiedzania, wpisany następnie do rejestru zabytków. W 2000 roku na fali obniżania za wszelką cenę kosztów w przemyśle węglowym, przystąpiono do demontażu podziemi unikatowej kopalni. Jednakże zaangażowanie wielu instytucji, przede wszystkim samorządu miejskiego Zabrza, Urzędu Marszałkowskiego Województwa Śląskiego i osób prywatnych doprowadziło do zatrzymania działań likwidatorskich i utworzenia w 2007 roku Zabytkowej Kopalni „Guido”, jako samodzielnej instytucji kultury Miasta Zabrze i Województwa Śląskiego”. W tym samym roku ponownie do użytku turystom został oddany poziom 170, natomiast rok później poziom 320. W lutym 2015 roku otwarty został podpoziom 355. W kwietniu 2013 r. połączono Kopalnię „Guido” z Muzeum Górnictwa Węglowego w Zabrzu w jedną instytucję o nazwie Muzeum Górnictwa Węglowego w Zabrzu.

MUZEUM GÓRNICTWA WĘGLOWEGO:

Zalążkiem zbiorów Muzeum stała się ocalona część spuścizny po Związkowym Muzeum Górniczym w Sosnowcu, istniejącym w latach 1948-1972, którą sukcesywnie powiększano. Zasadniczą część kolekcji stanowią muzealia techniczne, reprezentujące poszczególne działy górnictwa: urabianie, odwadnianie, wentylację, transport, oświetlenie, miernictwo, łączność. Bogate archiwalia (z unikatową kolekcją XVIII- i XIX-wiecznych rysunków technicznych) i zbiory geologiczne (z fascynującym zapisem świata karbońskiego utrwalonym w skamielinach i odciskach) to także część zabytków zgormadzonych w Muzeum. Kolejny zbiór stanowi sfera kultury i tradycji, którą ilustrują kolekcje mundurów i insygniów górniczych, eksponatów związanych z kultem górniczej patronki - św. Barbary oraz zbiory etnograficzne, związane z życiem codziennym śląskich kopaczy. Tematykę śląską i górniczą przybliżają: malarstwo, grafika i rzeźba (m.in. niezwykle ciekawa rzeźba w węglu), a także kolekcje medali, kufli i instrumentów muzycznych. Obiekty należące do Muzeum rozmieszczone są w kilku różnych lokalizacjach Zabrza. Jest to infrastruktura podziemna (ponad 10 km tras w podziemnych w węglowych wyrobiskach z pokazem czynnych maszyn górniczych) oraz naziemna (ponad 30 obiektów w 4 lokalizacjach na terenie miasta – Strefa Carnall, Park 12C i Park Techniki Wojskowej). To różnorodne opcje tras zwiedzania i doświadczania. Oferta instytucji jest dostępna bez względu na porę roku czy pogodę (brak sezonowości). Wizyta w Muzeum pozwala prześledzić początki, rozwój i schyłek epoki węgla – jako symboliczne odzwierciedlenie przemian, zachodzących w całej Europie. Na terenie Kopalni Guido można zwiedzić aż 3 poziomy wydobywcze (170, 320 i 355m) z wciąż czynnym górniczym wyposażeniem. Dla szukających mocnych wrażeń dedykowano tutaj szereg atrakcji, np. event Górnicza Szychta (uczestnicy wykonują prace górnicze 355m pod ziemią), czy odpowiednik Szychty dla najmłodszych - Bajtelszychta. Na poszukiwaczy adrenaliny czeka też np. podziemny turbogolf, ekstremalne biegi, laserowy paintball. Unikatową ofertę Guido stanowi też Strefa K8 - nowoczesna strefa kultury, biznesu i rozrywki, zlokalizowana na poziomie 320 w kopalni. Tworzą ją cztery potężne komory, umożliwiające organizację warsztatów edukacyjnych, szkoleń i konferencji naukowych, koncertów i przedstawień teatralnych, targów kultury i sztuki. Tu co roku odbywa się szereg koncertów m.in. w ramach Międzynarodowego Festiwalu im. Krzysztofa Pendereckiego

SZTOLNIA KRÓLOWA LUIZA:

Kopalnia Królowa Luiza została założona w 1791 roku i jest jedną z najstarszych kopalń na Górnym Śląsku. Z kolei Główna Kluczowa Sztolnia Dziedziczna została wybudowana w latach 1799 - 1863 pomiędzy Zabrzem a Chorzowem i była najdłuższą hydrotechniczną budową tego typu na Śląsku. Jej zadaniem było odwadnianie kopalń, udostępnianie złoża oraz transport urobku.

Obecnie w skład kompleksu Sztolni Królowa Luiza wchodzą zabudowania powierzchniowe, nowoczesna infrastruktura okołoturystyczna oraz dwa unikatowe parki plenerowe. Dziś Sztolnia to 3 główne obszary:

• Kompleks Sztolnia Królowa Luiza – część naziemna wokół szybu Wilhelmina (ul. Mochnackiego) Jest to część Muzeum dedykowana przede wszystkim działalności edukacyjnej. Park 12C stanowi przestrzeń, w której dzieci i młodzież poznają zagadnienia związane z żywiołami ziemskimi, technikami wydobywania węgla i energią w przyrodzie. Bajtel Gruba to mini-kopalnia, dedykowana dzieciom, które poprzez zabawę i naukę pracy zespołowej poznają górnictwo podziemne. Park Techniki Wojskowej – możliwość obserwacji historycznych i współczesnych maszyn wojskowych.
• Kompleks Sztolnia Królowa Luiza – część naziemna wokół szybu Carnall (ul. Wolności) W otoczeniu szybu Carnall zachował się czytelny układ zabudowań kopalnianych z przełomu XIX i XX wieku, między innymi Łaźnia Łańcuszkowa. Wśród największych atrakcji jest zabytkowa maszyna parowa – najstarsza, wciąż działająca taka maszyna na kontynencie. Z daleka widoczny jest szyb Carnall z wieżą szybową, na której szczycie znajduje się platforma widokowa. W strefie Carnall zlokalizowano również szereg wystaw, w tym wystawę dedykowaną zagrożeniom w kopalniach i ratownictwu górniczemu, wystawę dedykowaną historii elektryfikacji górnictwa, czy oświetlenia kopalń.
• Kompleks Sztolnia Królowa Luiza – podziemne trasy turystyczne Ze względu na zróżnicowanie górniczych wyrobisk o łącznej długości ponad 5 km (składających się z dawnych chodników Kopalni Królowa Luiza i Głównej Kluczowej Sztolni Dziedzicznej), istnieje kilka wariantów tematycznych i lokalizacyjnych tras. Możliwy jest też podziemny spływ łodziami w ramach najdłuższej w Polsce trasy wodnej o długości 1100 metrów, która wiedzie zabytkową sztolnią, którą w XIX wieku transportowano „czarne złoto”. Podczas rejsu na turystów czekają m.in. postaci ze śląskich legend, takie jak Skarbnik i Utopek.

Jednym z budynków Muzeum Górnictwa Węglowego jest gmach dawnego starostwa przy ul. 3 Maja w Zabrzu. Wzniesiony został w stylu eklektycznym w 1874 roku. Jego ostateczna rozbudowa z 1906 r. jest dziełem berlińskiego architekta Arnolda Hartmanna. Budynek posiada jedne z najciekawszych, zabytkowych wnętrz w mieście m.in. Salę Witrażową - dawną salę zgromadzeń Sejmiku Powiatowego z drewnianym, polichromowanym sklepieniem.

W listopadzie 2022 roku, po generalnym remoncie, otwarta została dla zwiedzających Wieża Ciśnień – jedna z najwyższych w regionie, wzniesiona w 1909 roku wg. projektu architekta Augusta Kinda. Ważnym elementem zwiedzania Wieży jest wystawa stała pt. „CARBONEUM – centrum wiedzy o węglu” - nowoczesna ekspozycja, łącząca w sobie funkcje centrum nauki i klasycznej wystawy edukacyjnej.

Integralną częścią działalności muzeum jest także działalność naukowo-badawcza i wystawiennicza. Z najważniejszych aspektów działalności naukowo-badawczej należy wymienić przede wszystkim ochronę górniczego dziedzictwa materialnego i niematerialnego. Tutaj ważną funkcję pełni Ośrodek Dokumentacji Górniczej. Głównym jego zadaniem jest gromadzenie, przechowywanie oraz udostępnianie dokumentacji, pozyskanej m.in. z likwidowanych zakładów górniczych. Jest to zadanie szczególnie istotne w kontekście, wspomnianej już, restrukturyzacji przemysłu ciężkiego i zachodzących na Górnym Śląsku zmian społeczno-gospodarczych. Zadaniem Ośrodka jest także prowadzenie szeroko zakrojonych badań i dokumentowanie cennych obiektów poprzemysłowych wraz z ich wyposażeniem i wyrobiskami podziemnymi.

Troskę o dziedzictwo niematerialne to szeroko zakrojona działalność poświęcona kultowi św. Barbary, jego ochronie, popularyzacji, dokumentacji. W 2018 roku, dzięki staraniom Muzeum, które było koordynatorem działań, nastąpiło wpisanie Barbórki na Krajową Listę Niematerialnego Dziedzictwa Kulturowego UNESCO. Obecnie muzeum rozpoczęło starania dotyczące wpisu obchodów barbórkowych na Listę reprezentatywną niematerialnego dziedzictwa kulturowego ludzkości UNESCO. W roku 2022 muzeum koordynowało przygotowanie i złożenie wniosku o wpisanie tradycji kulturowych górniczych orkiestr dętych z Górnego Śląska na Krajową listę niematerialnego dziedzictwa. Tym samym instytucja należy do czołowych instytucji zajmujących się ochroną i propagowaniem niematerialnego dziedzictwa kulturowego.

NAGRODY DLA MUZEUM:

Instytucja jest laureatem licznych nagród, z których najważniejsze to bez wątpienia Nagroda Dziedzictwa Europejskiego/Nagroda Europa Nostra 2019 dla Sztolni Królowa Luiza w Zabrzu w kategorii „konserwacja” oraz przyznany w roku 2022 Złoty Certyfikat Polskiej Organizacji Turystycznej.

muzeumgornictwa.pl